స్థితప్రజ్ఞుడు అంటే ఏమిటి? వాని లక్షణాలు ఏమిటి?

"స్థితప్రజ్ఞుడు" అనే పదం భగవద్గీతలో రెండవ అధ్యాయంలో వస్తుంది. "స్థిత" అంటే స్థిరమైన, "ప్రజ్ఞ" అంటే జ్ఞానం లేదా అవగాహన. అందువల్ల, "స్థితప్రజ్ఞుడు" అంటే ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానంలో స్థిరపడినవాడు అని అర్థం.
శ్రీకృష్ణుడు అర్జునునికి యోగ మార్గాన్ని వివరించేటప్పుడు, ఆ మార్గంలో చివరి స్థాయికి చేరినవారిని "స్థితప్రజ్ఞుడు" అని సంబోధించాడు. ఆయన మనసు ఎటువంటి పరిస్థితులలోనూ కదలకుండా, ఆనందం–దుఃఖం రెండింటికీ సమానంగా నిలబడే స్థితికి చేరుకుంటాడు.

స్థితప్రజ్ఞుని ప్రధాన లక్షణాలు

భగవద్గీత (2.55–72 శ్లోకాలు) ప్రకారం స్థితప్రజ్ఞుని లక్షణాలు ఇలా ఉన్నాయి:

1. సుఖదుఃఖ సమత్వం

• సుఖం వచ్చినప్పుడు ఉప్పొంగిపోవడము, దుఃఖం వచ్చినప్పుడు కుంగిపోవడము — ఇవి సాధారణ మనుషుల స్వభావాలు.
• కానీ స్థితప్రజ్ఞుడు ఈ రెండు స్థితుల్లోనూ సమానంగా ఉంటాడు.
• అతనికి సుఖం వచ్చినా, దుఃఖం వచ్చినా ఆత్మలో ప్రశాంతత ఉంటుంది.
• శ్లోకం: "దుఃఖేష్వనుద్విగ్నమనాః సుఖేషు విగతస్పృహః" (గీత 2.56 >

2. రాగ–ద్వేషరహితుడు

• రాగం అంటే అధిక ఆసక్తి, ద్వేషం అంటే విరక్తి కాదు, కానీ అసహనం.
• స్థితప్రజ్ఞుడు ఎవరిపట్లా, ఏ వస్తువుపట్లా అసహనం లేదా అధిక మమకారం కలిగించడు.
• ఇది అతని ఆత్మ జ్ఞానం వల్ల సాధ్యమవుతుంది, ఎందుకంటే అతడు బాహ్య వస్తువులు శాశ్వతం కాదని తెలుసుకున్నాడు.

3. ఇంద్రియనిగ్రహం

• మనసు, జ్ఞానేంద్రియాలు, కర్మేంద్రియాలు — ఇవి నియంత్రణలో ఉంటాయి.
• ఇంద్రియాలు ఏదైనా వస్తువు వైపు ఆకర్షించినా, అతడు తన వివేకంతో నియంత్రించగలడు.

4. మోహరాహిత్యం

• మోహం అంటే అజ్ఞానం వల్ల కలిగే భ్రమ.
• స్థితప్రజ్ఞుడు వస్తువుల నిజ స్వరూపాన్ని తెలుసుకొని మోహానికి లోనుకాడు.
• అతనికి అన్ని వస్తువులలో ఒకే చైతన్యం కనిపిస్తుంది.

5. కామరాహిత్యం

• కోరికలు మనసును అశాంతిగా చేస్తాయి.
• స్థితప్రజ్ఞుడు తన కర్మలు ఫలాల కోసం చేయడు.
• కోరికలన్నీ ఆత్మజ్ఞానంతో క్రమంగా నివృత్తి అవుతాయి.
• శ్లోకం: "విహాయ కామాన్ యః సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి నిఃస్పృహః" (గీత 2.71)

6. ప్రశాంత మనసు

• అలల లేని సరస్సు లాగా అతని మనసు స్థిరంగా, ప్రశాంతంగా ఉంటుంది.
• ఆ ప్రశాంతతలోనే నిజమైన ఆనందం ఉంటుంది.
• ఆత్మజ్ఞానం, భక్తి, ధ్యానం ఈ స్థితిని కాపాడుతాయి.

7. ఆత్మలో ఆనందం

• స్థితప్రజ్ఞుడు ఆనందం కోసం బాహ్య వస్తువులను ఆశ్రయించడు.
• అతను తనలోనే ఆనందాన్ని అనుభవిస్తాడు — దీనినే ఆత్మరామ స్థితి అంటారు.

స్తితప్రజ్ఞుని జీవన విధానం

• స్వధర్మానుసారం కర్మాచరణం: తన విధి, తన కర్తవ్యాన్ని ఫలాసక్తి లేకుండా చేయడం.
• ప్రజ్ఞ స్థిరత్వం: ఎటువంటి బాహ్య ప్రభావం వచ్చినా మానసిక సమత్వాన్ని కాపాడటం.
• ఆత్మకేంద్రిత జీవనం: బాహ్య అనుభవాలకంటే ఆత్మసాక్షాత్కారం ప్రధానమని గ్రహించడం.
• లోకహిత దృష్టి: తన వ్యక్తిగత లాభం కంటే సమాజానికి మేలుచేయాలన్న సంకల్పం.

స్థితప్రజ్ఞుడు కావడానికి మార్గాలు

• ధ్యానం – మనసును ఆత్మలో నిలుపుకోవడం.
• వివేకం – శాశ్వత–అశాశ్వతాన్ని గుర్తించడం.
• వైరాగ్యం – అనిత్యమైన వాటి నుండి మమకారం తొలగించడం.
• శ్రద్ధ మరియు భక్తి – దైవ విశ్వాసం మరియు గురువు పట్ల శ్రద్ధ.
• కర్మయోగం – ఫలాసక్తి లేకుండా కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించడం.

ముగింపు

స్థితప్రజ్ఞుడు అనేది కేవలం యోధుడో లేదా తపస్వి మాత్రమే కాదు; ఏ వ్యక్తీ తన ఆలోచనలను నియంత్రించి, కోరికలు, ద్వేషం, భయం, మోహం నుండి విముక్తి పొంది, సుఖ–దుఃఖ సమత్వం కాపాడగలిగితే అతడే స్థితప్రజ్ఞుడు.
భగవద్గీతలో శ్రీకృష్ణుడు చెప్పిన ఈ గుణాలు మన అందరికీ సాధ్యమే — మనసును శాంతపరచడం, ఇంద్రియాలను నియంత్రించడం, ఆత్మజ్ఞానాన్ని అభివృద్ధి చేయడం ద్వారా మనం కూడా స్థితప్రజ్ఞ స్థితికి చేరవచ్చు.

కృష్ణం వందే జగద్గురుమ్